विक्रमको बीसौं शताब्दीको तेस्रो दशाब्दीमा रूसी बादशाहले ब्रिटिश बादशाहद्वारा शासित हिन्दूस्तानमा आक्रमण गर्न ठूलो सैन्य अभियान थालेको, सो अभियान यारकन्दबाट अफगानिस्तानहुँदै पञ्जाब–लाहोर आइपुग्ने र यसबाट सुदूरपश्चिम नेपालमा पनि चढाइ गर्ने प्रबल सम्भावना रहेकोले हिन्दूस्तानको आकाशमा मडारिएको कालो बादलको छाया नेपालमा पनि अवश्य पर्ने हौवा बन्यो। हिन्दूस्तानका गोर्खाली पल्टनमा पनि यसबाट ठूलै खैलाबैला मच्चियो। नेपाली लाहुरेहरूले सो खबर नेपालभरि फैलाए। हिन्दूस्तानका अखबारका पाना पनि यही खबरले भरिए।
तस्वीरः द रानाज अफ नेपाल
यसरी रूसले हिन्दूस्तानलाई लिन्छ–लिन्छ भन्ने हल्ला चल्दा श्री ३ जंगबहादुर राणा शिकार खेल्न तराई झ्रेका थिए। उनले कमला सवारी शिविरमा भाइभारदार र अफिसरहरूलाई आफ्नो अन्तरिक राजनीतिका कुरा कहेका थिए। त्यसबाट पनि उनले अंग्रेजसँग न खुलस्त मिल्ने न त प्रत्यक्ष जुध्ने द्वैध कूटनीति अपनाएका थिए भन्ने प्रष्ट हुन्छ। शुरूमा उनले अंग्रेजसँग मिल्ती गरी उसका भारतीय विरोधीलाई पन्साएर सुगौली सन्धिबाट गुमेको पश्चिम तराई फिर्ता ल्याएका थिए।
यद्यपि, ‘नयाँ मुलुक’ भनिएको त्यो जमीन तात्कालिक नेपालका लागि उस्तो फाइदाजनक थिएन। नयाँ मुलुक (अहिलेको बाँके, बर्दिया, कैलाली र कञ्चनपुर) पूर्वी तराई जस्तो गुल्जार थिएन। त्यसमाथि, ब्रिटिशहरूले शुरूमा राप्तीपूर्वको भूभाग मात्र फिर्ता गरे– वनै वनको महत्वहीन भूमि झैं गरी त्यस पश्चिमको भूभागलाई आफ्नै नियन्त्रणमा राखिरहे। तात्कालिक नेपाललाई त्यति आयस्ता नदिने त्यो भूभाग सारा भारतलाई रेलमार्गको जालोले बेर्न लागेका ब्रिटिशका लागि सुन जस्तो थियो। उनीहरूलाई रेलको पटरी विछ्याउन ठूलो मात्रामा सखुवाको काठ र चुरेको ढुंगा–गिटी चाहिएको थियो। यता जंगबहादुरको दाबी कुमाउ–गढवालसम्म फिर्ता गराउनेमा थियो। त्यो नपाउँदा उनको मन कुँडिइरहेको थियो। उनी त्यो असन्तोष बेला–मौकामा पोखी पनि रहन्थे।
चार बादशाहको चेपुवा
त्यसबेलाका चार बादशाह– रूस, चीन, दिल्ली र बेलायतमध्ये समुन्द्रको बादशाह भनेर चिनिन्थ्यो, बेलायत। त्यसले दिल्लीलाई खाएर आफ्नो पनि अङ्गभङ्ग गरिदिएपछि नेपाल चिनियाँ बादशाह गुहार्न पुगेको थियो। तर, ठूलो प्रयास गर्दा पनि चीनबाट अपेक्षा अनुरुपको सहयोग नपाएपछि नेपालले रूसी बादशाहलाई समेत सम्झ्ेको थियो। त्यस्तो अवस्थामा रूसले अंग्रेजी साम्राज्य हान्न लागेको समाचार सुन्न पाउँदा जंगबहादुर ‘मौका पर्खी बस्ने पौरखीलाई एक न एक दिन औसर आउँछ, पुरुषार्थीले औसर छोप्न सक्नुपर्छ’ भन्ने नीति वचन सम्झ्ँदै पुलकित भएका थिए।
कमला किनारको शिकारी सवारी मुकाममा भाइछोरा र भारदारहरूका सामु जंगको मुखबाट अन्तर्मनको त्यही भावना निस्केको थियो। त्यसबेला उनले ‘हिन्दूस्तानमा रूसको हमला हुँदैछ, सो हाम्रो पश्चिम नेपालसम्म पनि आउन सक्छ, उसले नेपाली शासकलाई हामीसँग मिल्न आउ घा (सन्धि) गरौं भन्न सक्छ, त्यसबेला ब्रिटिशसँग तपाईंहरू हाम्रा मित्रलाई छाडेर हामी विरन्तरीसँग मिल्दैनौ, पहिले विप्लवमा जस्तै विपक्षी हटाउन भरमद्दत गर्छौं, हामीलाई सैन्य बल बढाउन युद्ध सामग्री, हातहतियार गोलीगट्ठा प्रशस्त चाहिन्छ, बीस हजार सेनालाई बन्दूक, ब्रिज लोडर २४ तोप, तिनलाई चाहिने खरखजाना सबै देऊ भन्नू, ब्रिटिश सरकारले हामी त्यस्तो खर्च दिन सक्तैनौं भन्यो भने यही माग रूससँग राख्नू, तर यो चाहिं रूस हिन्दूस्तान पसेपछि मात्र गर्नु, यूरोपीयसँग कुरा गर्दा आफ्नो भेद कहिल्यै नखोल्नू प्रचार गरिदिन्छन्, तिनको विश्वास गर्नुहुँदैन’ भनेका छन्।
जंगबहादुर शिकारबाट फर्कंदाको संयोग कस्तो भने ब्रिटिश रेजिडेन्ट भायसरायका छोरासहित केही अंग्रेज अफिसरहरू चित्लाङ्गमा उनीसँगै बास बस्न आइपुगेछन्। त्यो मौकामा जंगबहादुर स्वयं अंग्रेजहरूको बास शिविरमा गएर कुरा गरे। त्यसबेला अंग्रेजहरूले ‘नेपाललाई जे चाहिन्छ सो सबै हामी दिन्छौ, भरमद्दत हामी नै गर्छौं, धन्दा मान्नुपर्दैन, नेपाललाई आपत् विपत् केही आइपर्यो भने अवश्य गुहार दिनेछौं’ भनेर जंगलाई आश्वस्त पारेका थिए।
देशको जनबल–धनबल बाहिर जान दिंदै दिनुहुन्न भन्ने जंगबहादुरको विचार थियो। देशका युवकहरूलाई भर्ना गरेर सैन्य संख्या बढाउने, तिनलाई सधैं शस्त्रसज्जित र तम्तयार राख्ने र सलले नभए बलले पनि आफ्नो भूमि फिर्ता लिने उनको भित्री आकांक्षा थियो।
१९२९ सालको सवारी मुकाम कमला नदीमा
श्री ३ महाराजबाट हुकुम भयाको कुरा
रुस् आई अरु सेट्याल यसियाका राजाहरूसंग भयाका बेपारको घावमोजीम यांहा पनि घा गर गर्दैनौ भन्या लड्न तयार हौ भनि भन्यो भन्या दिन्या जबाब– १ पहिले बृटिश गवरमेन्टसंग तिम्रो हाम्रो धेरै दिनदेखि दोस्ति भै तिमीहरूलाई हामीले मानि आयाको हो, आज हाम्रा ढोकाका नजदिक रुस आइरहेछ, जस्तै अघिदेखि मानि आयाका छौं, सोही बमोजिम हामिलाई मानी बस्, तेसलाई हामी हटाई देउला भंछौ भन्या हाम्रो मंजुर छ, तेसलाई हटाइदेउ हामी हटाउन सकदैनौं, तिम्रो मुलुकको जसो गरी रक्षा हुन्छ आफै गर, तिम्रो सरोकार हामीलाई छैन, भंन्छौ भन्या यही बेहोरा लेखि हामीलाई जवाफ देऊ र जन उपायले होला आफु बचाउ हुन्या पाठ गरला भनि बृटिश गवरमेन्टसंग कुरा कहानी गरी लिखत लिनु रुसलाई हामी हटाउंछु धंदा मान्नुपर्दैन भनि भन्यो भन्या २४ तोप र २० हजार फौज म तयार गर्छु तेतिलाई पुग्न्या ब्रिजलोडर ऐको षजाना र अरु जो जो चाहियाको देउ र तिम्रा सल्लाह बमोजिम् भर्मगदुर गरुंला भनि भंनु पाइयो भन्दा रुसलाई बृटिश सर्कारसंग धेरै लडायी भै घा अहद गरी उनीलाई मानी आयाको छ, यो कुराको सवाल उनिसंग गर भनि जवाफ दिनु– २
कदाचित् तिम्रो पनाह लिन हामी सकदैनौं भनि बृटिश सर्कारबाट जवाफ मिल्यो भन्या रुसले लाहुरसम्म आइपुग्या पछी यति तोप येति फौज हामी तयार गरी ल्याउछौ, वि्रज लोडर उतिलाई पुग्न्या गरी खरखजाना देउ रीझबापत हाम्रा पुरानो मुलुक गढकुमाउ र अरु जगा जो मिलोस् अंग्रेजलाई मानी आयाबमोजीम् तिमीलाई मान्नालाई र तिमीसित लड्नामा हामी तयार छौ भनि पठाउनु– ३
ई उरोपियानसंग राजकाजको कुरा काहानी गर्दा भित्री चेवाचर्चा गरी पठाउनु हुदैन, अखवारमा छापी जाहेर हुंछ, तर निमीत्त रुस लाहुरमा आई पुग्या पछी मात्र कुरा गर्न हुंछ बिच चेवा मार्फत कुरा गरी पठाउन हुदैन– ४
जंगका मुंसिहरूको टिपोट
यो माथि लेखियाको मुद्दामा २९ साल मीति फागुन वदी ११ रोज १ का दीन चीतलाङ मुकाममा श्री ३ महाराजबाट मेजर जनरल केदारनरसिं राणालाई समेत साथ ली रजिडंट साहेब मिष्टर गर्डीलस्टोन भाइसरोवायका छोरा मिष्टर वीयाटिंरमुसाहेब कप्तान विडल तीनै जना बसी रह्याको वेलामा निजहरूका तंवुमा सवारी भै यारकदतर्फ पनि रुसले दखल गर्दे आयो भंन्या खवर छापामा लेखी आयाको रहेछ, सो कुरा साँचो ठहर्यो भन्या हाम्रो जुम्लाको नजिक आई पुग्यो हामीलाई पनि दहसत हुन्या भयो, केही गरी रुससँग जोरीयो भन्या हामीलाई पनि कठीन भयो, यसो भयो भन्या बृटिश सर्कारबाट मद्दत होइसक्छ, सकदैन भनी सोधी बक्सदा साहेबहरूले बृटिश सरकारले आफ्ना बचाउ र फाइदा निमित्त पनि नेपाल सर्कारलाई उस्तो परी आयो भन्या भरमगदुर मद्दत दी सोतंत्रता थामी दिन्याछन् यसमा संदेह छैन, भन्या जवान जवाव दिया शुभम्
डाक्टर बाबु पारस सिंह र २०५० सालको एसएलसीमा बोर्ड फस्ट भएकी आमा गरिमा राणासँगै ९ वर्षदेखि लन्डन बसेकी गौरिका अहिले बिदा मनाउन पुर्ख्यौली थलो नेपालमा छिन्।
हरेक वर्ष सिंह परिवार बिदा मनाउन नेपाल आउने गर्छ। तर यसपाली उनीहरू नेपालमा हुँदा सातदोबाटोमा १९औं राष्ट्रिय खुला पौडी प्रतियोगिता हुँदै थियो। गौरिका लन्डनमा पछिल्लो दुई वर्षदेखि पौडी प्रशिक्षण लिइरहेकी थिइन्। नेपालको राष्ट्रिय प्रतियोगिता खेल्न उनलाई कुनै छेकबार थिएन। आमाबाबुले पनि छोरीको प्रतिभा प्रस्फुटनको मौका दिए। यही मौका ११ वर्ष ७ महिनाकी किशोरीका लागि आफूलाई प्रमाणित गर्ने उपयुक्त थलो बन्यो। नेपाली खेलकुदका लागि चाहिँ त्यो एउटा दरिलो व्यंग्य थियो। कारण– गौरिकाले प्रतियोगितामा ७ राष्ट्रिय कीर्तिमानमा नाम लेखाइन्। गौरिकाले भंग गरेकामध्ये दुई कीर्तिमान उनको उमेरभन्दा जेठो थियो।
१० दिनअगाडि अपरिचित गौरिका अहिले एकाएक नेपाली पौडीमा चर्चाको शिखरमा छिन्। तर विदा मनाउन आएकी एउटी बालिकाले यहाँका नियमित र जेठो प्रतिस्पर्धीलाई उछिन्दै पदक जित्नु र कीर्तिमान बनाउनुले नेपाली पौडीको अवस्था उदांगो पारेको छ। खेलको दूरावस्था छर्लंग पार्दा यसले खेल प्रशासनसामु चुनौती पनि तेर्स्याएको छ। गौरिकाले ७ कीर्तिमान बनाइन् भने थप एक स्वर्ण पदक पनि जितिन्। उनले स्वर्ण जितेर कीर्तिमान नबनेको इभेन्ट १ सय मिटर फ्रिस्टाइल थियो।
साउन २ गते सातदोबाटोमा प्रतियोगिता सकिँदा उनको नाममा अर्को कीर्तिमान पनि बन्यो, एउटै प्रतियोगितामा सर्वाधिक कीर्तिमान बनाउने खेलाडी। त्यो उनको आठौं र मूल्यवान कीर्तिमान थियो। प्रशिक्षक ओङदेन लामा गौरिकाको कीर्तिमानले नेपाली पौडीको स्तर प्रस्ट्याएको स्वीकार्छन्। भन्छन्, ‘लन्डनमा खेल्ने एउटा जुनियर खेलाडीले नेपालमा सात कीर्तिमान बनाइन्। यसले हाम्रो स्तर देखाएको छ। हाम्रो समस्या पूर्वाधार र प्रतिस्पर्धी खेलाडी कम हुनु हो।'
नेपालमा पौडी खेलाडीले वर्षमा ४–५ महिनामात्र अभ्यास गर्न पाउँछन्। राष्ट्रिय स्तरको खेलाडीले मुस्किलले दुई घरेलु प्रतियोगिता खेल्ने अवसर पाउँछन्। त्यसमा पनि खेलाडीसंख्या अत्यन्तै न्यून हुन्छ। काठमाडौंमा मात्र सीमित भएकाले पौडीमा खेलाडी संख्या बढ्न नसकेको प्रशिक्षक लामाको बुझाइ छ। ‘देशभर पौडी पोखरी छैन। काठमाडौं बाहिर प्रतियोगिता हुँदैनन्,' उनले समस्या सुनाए, ‘आम नेपालीका लागि पौडी महँगो खेल पनि हो। अहिले बिस्तारै अभिभावकहरूले आफ्ना बच्चालाई पौडी खेलाउन थालेका छन्।'
२ सय मिटर ब्याकस्ट्रोकमा गौरिकाले १३ वर्षअघिको कीर्तिमान भंग गर्दा ६ जनामात्र प्रतिस्पर्धी थिए। १ मिटर बटरफ्लाईमा कीर्तिमान बनाउँदा पनि गौरिकाका ६ प्रतिस्पर्धी थिए। २ सय मिटर व्यक्तिगत मिड्लेमा गौरिकाले नयना शाक्यको नामको १२ वर्ष पुरानो कीर्तिमान तोड्दा ७ जनाले प्रतिस्पर्धा गरेका थिए। गौरिकाले सबै भन्दा बढी प्रतिस्पर्धी पाएको ५० मिटर बटरफ्लाईमा १४ जनाले भाग लिएका थिए। प्रतिस्पर्धी खेलाडीको संख्या कम हुनुलाई प्रशिक्षक लामा स्तर बढ्न नसक्नुको मुख्य कारण मान्छन्।
ओलम्पिक र एसियाडजस्ता ठूला प्रतियोगितामा पौडीको सहभागिता वाइल्ड कार्डमार्फत निश्चित हुन्छ। अन्तर्राष्ट्रिय ओलम्पिक कमिटीको अनिवार्य खेलमा पर्ने भएकाले सबै अन्तर्राष्ट्रिय खेल महोत्सवमा पौडीको सहभागिता हुन्छ।
अन्तराष्ट्रिय सहभागिता भए पनि घरेलु संरचना कमजोर भएका कारण पौडीले फड्को मार्न नसकेको पौडी संघका अध्यक्ष अशोक वज्राचार्य बताउँछन्। नेपालमा पौडी काठमाडौंमा मात्र सीमित छ। पोखरा, धरान, नेपालगन्जमा पौडी पोखरी छन्। पोखरा र धरानको पौडी पोखरीमा प्रयोग भए पनि प्रतियोगिता हुँदैनन्। नेपालगन्जमा पौडी पोखरी निमार्णधीन अवस्थामा छ।
वज्राचार्यले भौतिक पूर्वाधार पौडीको मुख्य समस्या भएको बताए। ‘हामीसँग प्रतिभावान खेलाडी नभएका होइनन्। तर हामीले उनीहरूलाई पर्याप्त प्रशिक्षणको अवसर जुटाउन सकेका छैनौं,' उनले नागरिकसँग भने, ‘संघले पूर्वाधार निमार्णका लागि सरकारलाई आग्रह गरिरहेको छ। पौडीको विकास कल्पना गर्न पनि पहिला हामीसँग सबै सिजनमा खेल्न मिल्ने हिटिङ सिस्टमको पोखरी चाहिन्छ। अहिले हिउँदमा अभ्यास सम्भव छैन।'
पछिल्लो समय युवा खेलाडीमा संघले ध्यान दिइरहेको बताउँदै वज्राचार्यले उमेर भएपछि खेलाडीहरू अध्ययनका लागि विदेशिनु नेपाली पौडीको अर्को विडम्बना भएको बताए।
‘पदक जित्ने सम्भावनामा पुग्दा खेलाडी अध्ययनका लागि विदेश जाने क्रम रोकिएको छैन। हामीले नेपालमै खेलाडीलाई सुविधा दिन नसकेकाले यस्तो भएको हो,' उनले भने।
कीर्तिमानी पूर्वखेलाडी शैलेश राणा खेलाडीलाई प्रशिक्षण र प्रोत्साहनको कमीका कारण स्तर माथि उठ्न नसकेको बताउँछन्। शैलेशले भने, ‘पौडीको विकास गर्न नियमित प्रशिक्षण र खेलाडीको हौसला बढाउने कार्यक्रम हुनु जरुरी छ।'